Nowy projekt ustawy o ochronie sygnalistów – kluczowe zmiany

Pojawił się długo wyczekiwany nowy projekt ustawy dotyczącej ochrony sygnalistów. Jakie istotne zmiany przewiduje nowy tekst ustawy?

Nowy projekt, nowa nazwa ustawy

Opublikowany na stronie Rządowego Centrum Legislacji 6 marca 2024 r. nowy projekt ustawy o ochronie osób zgłaszających naruszenia prawa otrzymał nową nazwę: projekt ustawy o ochronie sygnalistów. Zapewnia on wdrożenie wymaganych Dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1937 z 23 października 2019 r. środków ochrony m.in. dla osób zgłaszających naruszenia prawa.

Zastąpienie terminu „zgłaszający naruszenia prawa” terminem „sygnalisty”, jak wskazuje ustawodawca, podyktowane jest tym, że termin „sygnalista” znacznie częściej funkcjonuje w odniesieniu do problematyki zgłaszania naruszeń prawa.

Nowa nazwa to nie wszystko. Najważniejsze zmiany w ochronie sygnalistów

Nowo projektowana ustawa, podobnie do sowich poprzedniczek, ma na celu uregulowanie kwestii dotyczących zgłaszania naruszeń, ochrony sygnalistów oraz podejmowania działań następczych przez podmioty prawne i organy publiczne.

Projektowane rozwiązania mają ponadto uzupełnić już istniejące przepisy o środki ochrony związane ze zgłaszaniem lub ujawnianiem naruszeń. Poniżej prezentujemy najważniejsze zmiany nowego projektu ustawy o ochronie sygnalistów. 

Szerszy zakres przedmiotowy naruszenia prawa

Projektowana ustawa definiuje „naruszenie prawa” jako działanie lub zaniechanie niezgodne z prawem lub mające na celu obejście prawa, w obszarach wskazanych w ustawie.

Ustawa rozszerza zakres przedmiotowy „naruszenia prawa” w stosunku do zakresu wskazanego we wdrażanej dyrektywie.

Przepisy chroniące sygnalistów naruszenia prawa będą miały zastosowanie także do:

• zamówień publicznych,
• usług, produktów i rynków finansowych,
• zapobiegania praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu,
• bezpieczeństwa produktów i ich zgodności z wymogami, bezpieczeństwa transportu,
• ochrony środowiska,
• ochrony radiologicznej i bezpieczeństwa jądrowego,
• bezpieczeństwa żywności i pasz,
• zdrowia i dobrostanu zwierząt,
• zdrowia publicznego,
• ochrony konsumentów,
• ochrony prywatności i danych osobowych
• bezpieczeństwa sieci i systemów teleinformatycznych,
• interesów finansowych Skarbu Państwa Rzeczypospolitej Polskiej oraz jednostek samorządu terytorialnego.

Ponadto, nowa ustawa zakłada rozszerzenie zakresu przedmiotowego również o:

• wolności i prawa człowieka i obywatela;
• korupcję;
• handel ludźmi;
• prawo pracy.

Przykładem naruszenia dotyczącego wolności i prawa człowieka i obywatela jest objęcie nielegalną inwigilacją środków komunikacji elektronicznej obywatela. Natomiast, jeśli chodzi o rozszerzenie katalogu naruszeń o prawa pracy podyktowane jest to rosnącą liczbą skarg wpływających do Państwowej Inspekcji Pracy (w 2022 r. wpłynęło 50 502 skarg, zasadnych było 27 895).

Dokonanie zgłoszenia lub ujawnienia publicznego momentem przyznania ochrony

Sygnalista dokona:

• zgłoszenia wewnętrznego,
• zewnętrznego lub
• ujawnienia publicznego,

ale ważny jest fakt, że moment dokonania zgłoszenia lub ujawnienia będzie równoznaczny z przyznaniem ochrony osobie zgłaszającej. Od tej chwili sygnalista bowiem narażony jest na działania odwetowe. Data wpłynięcia zgłoszenia nie będzie mieć znaczenia w przyznaniu ochrony. Organem krajowym, który udzieli sygnaliście informacji i wsparcia ma być Rzecznik Praw Obywatelskich.

Zgłoszenie zewnętrzne, a ochrona dla sygnalisty

Ustawa zakłada, że Rzecznik Praw Obywatelskich zajmie się nie tylko udzielaniem informacji i wsparcia sygnalistom, ale również przyjmowaniem tzw. zgłoszeń zewnętrznych (z wyłączeniem zadań w zakresie wsparcia realizowanych przez inne organy).

Przekazanie zgłoszenia zewnętrznego do organu publicznego właściwego do podjęcia działań następczych oraz poinformowanie o tym sygnalisty ma następować niezwłocznie, nie później jednak niż w terminie 14 dni, a w szczególnie uzasadnionych przypadkach nie później niż w terminie 30 dni.

Ponadto, organ publiczny odpowiadający za podjęcie działań następczych ma wydawać zaświadczenie na żądanie sygnalisty, w którym potwierdzi fakt, że sygnalista podlega ochronie. Takie zaświadczenie o podleganiu ochronie ma być wydawane nie później niż w terminie 1 miesiąca od otrzymania żądania sygnalisty.

Nieodpłatna pomoc prawna w szerszym zakresie

Nowo konstruowana ustawa ma także rozszerzyć system nieodpłatnej pomocy prawnej i nieodpłatnego poradnictwa obywatelskiego o pomoc sygnalistom. Sygnalista ma mieć możliwość korzystania z różnych dostępnych rozwiązań prawnych.

Pracownik tymczasowy też sygnalistą

Pojęcie „sygnalisty” obejmie również pracownika tymczasowego w rozumieniu ustawy z 9 lipca 2003 r. o zatrudnianiu pracowników tymczasowych (Dz. U. z 2019 r. poz. 1563 z późn. zm.). Ponadto, ustawa obejmie też sygnalistów lub ujawniających naruszenie prawa, jeśli dokonali zgłoszenia lub ujawnienia o naruszeniu prawa w kontekście związanym z pracą jeszcze przed nawiązaniem stosunku pracy lub innego stosunku prawnego stanowiącego podstawę świadczenia pracy lub usług lub pełnienia funkcji w podmiocie prawnym lub na rzecz tego podmiotu, lub pełnienia służby w podmiocie prawnym, lub gdy taki stosunek już ustał.

Anonimowość zgłoszeń

Ustawodawca umożliwi podmiotom prawnym, Rzecznikowi Praw Obywatelskich i organom publicznych, aby samodzielnie decydowały, czy będą przyjmować zgłoszenia anonimowe. W formie anonimowej przyjmowane mogą być zgłoszenia wewnętrzne i zewnętrzne.

Jeśli podmiot zdecyduje o przyjmowaniu zgłoszeń anonimowych, będzie obowiązany określić w procedurze zgłoszeń wewnętrznych tryb postępowania z takimi zgłoszeniami. Projekt nie nakłada jednak obowiązku przyjmowania zgłoszeń anonimowych, więc jeśli podmiot zdecyduje się nie przyjmować zgłoszeń anonimowych, to przepisy ustawy nie będą miały zastosowania w przypadku takiego zgłoszenia. 

Odszkodowanie dla sygnalisty

Zgodnie z dyrektywą za działanie odwetowe i jego skutek uznaje się także doznanie szkody obejmujące nadszarpnięcie reputacji danej osoby, zwłaszcza w mediach społecznościowych, lub stratę finansową, w tym utratę dochodu.

Zrekompensować uszczerbek majątkowy po stronie sygnalisty ma przyznanie sygnaliście prawa żądania odszkodowania, w wysokości nie niższej niż dwunastokrotność przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w gospodarce narodowej w poprzednim roku.

Odszkodowanie dla osoby, której zgłoszenie dotyczy

W projektowanej ustawie znalazł się także zapis dotyczący odszkodowania oraz zadośćuczynienia dla osoby, która doznała szkody w wyniku zgłoszenia lub ujawniania publicznego nieprawdziwych informacji. W tym przypadku o wysokości środków odszkodowawczych zadecyduje sąd.

Ustanowenie kanału dokonania zgłoszenia wewnętrznego

Obowiązek ustanowienia wewnętrznych kanałów dokonywania zgłoszeń spoczywa na podmiotach prawnych z sektora prywatnego i publicznego jeśli:

• sektor prywatny – zatrudnia co najmniej 50 osób w przeliczeniu na pełne etaty na dzień 1 stycznia lub 1 lipca danego roku,
• sektor publiczny – gminy liczą przynajmniej 10 000 mieszkańców lub zatrudniają więcej niż 50 osób na dzień 1 stycznia lub 1 lipca danego roku.

Nowo projektowana ustawa ustala wspólny próg 50 osób wykonujących pracę zarobkową, niezależnie od rodzaju łączącej ich umowy odnośnie do obowiązku ustanowienia wewnętrznej procedury zgłaszania naruszeń prawa i podejmowania działań następczych przez podmiot prawny, jak również przewiduje całkowite zwolnienie z tego obowiązku urzędów lub jednostek organizacyjnych gminy lub powiatu liczących mniej niż 10 000 mieszkańców. Ponadto, obowiązki podmiotów prawnych będących jednostkami samorządu terytorialnego mają być wykonywane przez jednostki organizacyjne jednostek samorządu terytorialnego.

Wejście w życie ustawy

Ustawodawca zaproponował, aby ustawa weszła w życie po 3 miesiącach od dnia jej ogłoszenia. W terminie 3 miesięcy od dnia ogłoszenia ustawy, wejdą w życie przepisy dotyczące m.in.:

• obowiązku ustanowienia przez podmioty prawne wewnętrznych kanałów zgłoszeń,
• ochrony sygnalistów,
• przepisy karne.

Tymczasem, dla Rzecznika Praw Obywatelskich i innych organów publicznych przewidziano dłuższe vacatio legis. Przepisy o ochronie sygnalistów dla tych organów mają wejść w życie po upływie 6 miesięcy od dnia ogłoszenia ustawy.

Ochrona sygnalistów – jak możemy pomóc?

Oferujemy kompleksowe wsparcie w implementacji efektywnego systemu zgłaszania nadużyć, audytów działalności przedsiębiorstwa oraz opracowywania i dostosowywania niezbędnych procedur.

Dowiedz się więcej: Ochrona sygnalistów – kancelaria prawna TGC